- دقیقه 4
- 788
- يك نظر
به قلم محمد جواد تاج‌الدین
26 تیر 1402
شادی:
سلام. من شادی شاهپسند هستم
محمد:
و من محمد تاج الدین.
شادی:
شما به رادیو ابزار گوش می‌کنید
اپیزود دوم
حسن آباد، میدان ابزار
شادی:
صد و چند سال پیش شمال غرب شهر بود و امروز جنوب غرب! میدون حسن آباد رو می‌گم. یه گذر تاریخی و خاطره ساز که قلب ابزار ایرانه. اما میدون حسن آباد کِی میدون حسن آباد شد! اصلا چرا بهش می‌گن حسن آباد؟ برای اینکه جواب این سوالات رو بدیم باید به صد و چند سال پیش برگردیم.
اونموقع که میرزا یوسف آشتیانی، صدر اعظم ناصرالدین شاه، نصف تهران امروزی رو از شاه شهید خرید! کلا شاه‌های قاجار علاقه خاصی به فروش داشتن. یعنی کلا فروشنده بودن. فقط عیبش این بود که چیزایی رو میفروختن که برای خودشون نبود!
مثلا ناصرالدین شاه منطقه حسن آباد، یوسف آباد، بهجت آباد، عباس آباد، ونک و اوین رو به میرزا یوسف آشتیانی فروخت! البته اونموقع هنوز محله‌هایی که شاه قاجار به صدراعظمش فروخت؛ اسم نداشتن. بیابون بودن و کوه و کوهپایه. ولی بعدتر این بیابون‌ها و باغ‌های بی نام و نشون، توسط تهران جدید بلعیده شدن و اسم و رسمی به هم زدن.
محمد:
ماجرای ما برمیگرده به 140، 50 سال پیش. زمانی که میرزا یوسف آشتیانی زمین‌ها رو از شاه خرید و هر تیکه رو به اسم یکی از پسراش کرد. حسن آقا هم محله حسن آباد رو صاحب شد. حسن مستوفی الممالک خودش از برجسته‌ترین سیاستمداران ایرانیه. رکورد دار منصب نخست وزیری. مستوفی الممالک که بین مردم کوچه و بازار لقب آقا رو داشت، 6 دوره نخست وزیر بوده. 5 دوره در زمان قاجار و یک دوره هم زمان رضا شاه پهلوی.
اما برگردیم به محله حسن آباد. میرزا یوسف آشتیانی برای فرزند ذکور، منطقه رو درخت کاشت و تبدیلش کرد به یک باغ بزرگ. باغی پر از درختان میوه و چنار و کاج!
اما عمر میرزا یوسف آشتیانی و باغ زیباش به دنیا نبود. توی سال 1265 شمسی صدراعظم شاه مرد و زمین‌هاش دست ورثه افتاد. اون باغ زیبا تکه تکه شد و صاحبای جدید پیدا کرد.
شهر رشد کرد و حسن آباد در هاضمه پایتخت بلعیده شد! از اون باغ بزرگ امروز فقط استخرش باقی مونده که توی محوطه سفارت ایتالیا است.
تکه تکه کردن زمین و فروختن به مردم همانا و ساختن کوچه و بازار و خیابون همان! منطقه کم‌کم سر و شکل محله به خودش گرفت. در اواخر دوران قاجار، یعنی سال‌های منتهی به قرن چهاردهم هجری شمسی، در منطقه حسن آباد 500 خانوار سکونت داشتن و در جای میدون فعلی، یک چهار راه ساخته شده بود.
شادی:
عمر قاجار مثل عمر باغ میرزا یوسف آشتیانی به دنیا نبود. صدای چکمه‌های رضا قزاق توی پایتخت پیچید و همه چیز تغییر کرد. رضا شاه که عاشق مدرنیسم غربی بود و داشت عین به عین از روی دست آتاتورک خط می‌نوشت، از سر و ریخت پایتخت دل خوشی نداشت.
سر سلسله پهلوی اما برای تغییر معماری تهران سراغ یک معمار نرفت. او کریم آقا بوذرجمهری، از قزاق‌های مورد اعتمادش رو مامور اداره تهران کرد. بوذرجمهری هم اول از همه سراغ تمام یادگارهای حکومت قاجار رفت. او دستور داد دروازه‌های هشت گانه تهران، تکیه دولت و هر ساختمونی که مردم رو یاد طایفه قاجار مینداخت، تخریب کنن.
چهار راه حسن آباد هم از زیر نگاه این قزاق بی اعصاب، قسر در نرفت. بوذرجمهری تصمیم گرفت چهار راه رو تبدیل به یک میدون مدرن و اروپایی کنه. برای این کار سراغ قلیچ باقلیان از معماران معروف اون دوره رفت. اون هم تحت نظارت و مدیریت معمار ارمنی و خوشنام و شهیر اون دوران، یعنی لئون تادوسیان چهار ساختمون یک شکل دور میدون حسن آباد ساخت. ساختمونی‌هایی با هشت گنبد به راه و رسم بناهای اروپایی.
از اون دوران میدون حسن آباد به میدون هشت گنبد هم معروف شد.
محمد:
همه روایتایی که تعریف کردیم برمیگرده به دوران به قدرت رسیدن رضا خان. یعنی اوایل سال 1300. توی اون روزها، در شمال غرب میدون یک گورستان بزرگ بود. گورستانی که سر میرزا کوچک خان جنگلی رو بعد از رسوندن به پایتخت توش خاک کردن! البته نگران نباشید. سر میرزا بعد از چند سال به رشت منتقل شد و توی آرامگاهش آروم گرفت.
بوذرجمهری چند ماشین آب پاش برای شستن خیابون‌های تهران دست و پا کرد. بعدتر اما به ذهنش رسید که پایتختِ مدرن شده ایران، نیاز به اداره اطفاییه داره. به همین خاطر دستور داد گورستان قدیمی شمال میدون رو تخریب کنن و به جاش اداره آتش‌نشانی بسازن. اداره و تشکیلاتی که هنوز پابرجا است.
شادی:
میدون حسن‌آباد از زمان تاسیس اسم‌های مختلفی داشته. از هشت گنبد تا میدون ملک‌المتکلمین و 31 شهریور. اما بالاخره اسم حسن آباد به تاریخش سنجاق شد.
این میدون در این سال‌ها از تخریب در امون نمونده. اوایل دهه پنجاه یکی از ساختمون‌های میدون رو برای ساخت شعبه بانک ملی تخریب کردن و یک بنای شیشه‌ای بالا بردن!
در سال 1377 بناهای میدون ثبت ملی شد اما باز هم تخریب گریبانگیر ساختمان‌های 90 ساله شد. در سال 1398 ساختمان شمال غرب میدون در آتش سوخت و ازبین رفت.
محمد:
اما از کی میدون حسن آباد شد بورس ابزار و یراق ایران؟
از اوایل دهه 40 بود که مغازه‌های ابزار فروشی پاشون به میدون حسن آباد باز شد. یعنی اون دوره‌ای که کشور درگیر انقلاب سفید یا همون انقلاب شاه و ملت بود.
توی اون دوره و بعد از یه همه پرسی و تصویب انقلاب سفید، زمین‌های کشاورزی از مالکیت ارباب‌ها خارج شد و بین کشاورزان تقسیم. خیلیا که از پس هزینه نگهداری زمین برنیومدن، زمین‌ها رو فروختن و راهی شهرها شدن.
از طرف دیگه با افزایش قیمت نفت، کشور روی دور رشد اقتصادی افتاد و کارخونه‌های ریز ودرشتی پا گرفتن. کارخونه‌هایی که امروز فقط یک اسم ازشون باقی مونده. مثل ارج، آزمایش و…
صنعت نیاز به ابزار داشت و ابزار برای فروش و تبلیغ نیاز به یک بورس درست و حسابی. قرعه به نام میدان تاریخی حسن آباد افتاد.
سال به سال به تعداد مغازه‌های ابزار فروشی اضافه شد. این اتفاق همزمان بود با ورود و افزایش ابزارآلات صنعتی بزرگ و کوچیک به کشور.
در دهه پنجاه این نیمچه انقلاب صنعتی سر و جان تازه‌ای به خودش گرفت. از طرف دیگه توی میدون حسن آباد در سال 1351 یک پاساژ بزرگ ابزار و یراق ساخته شد. پاساژی که هنوز هم سرپا است و ده‌ها مغازه ابزار فروشی توی اون فعال هستن.
از اون سال‌ها تا امروز حسن آباد ریه بازار ابزار ایرانه. هر جنس و برند تازه‌ای اول توی این میدون خودی نشون میده و کاربران باهاش آشنا میشن.
اگه شما هم به ابزار و دنیای بزرگ و شگفت انگیزش علاقه دارید، سری به میدون حسن آباد بزنید.
شادی:
آنچه شنیدید قسمت دوم رادیو ابزار بود. پادکستی که قراره داستان ابزار رو شنیدنی کنه. ما این پادکست رو در ساختمان شرکت رونیکس در خیابان جامی ضبط می‌کنیم. خوشحال می‌شیم بعد از شنیدن این قسمت نظراتتون رو با ما در میون بذارید.
بسیار عالی. لذت بردم.